به گزارش خبرنگار مهر، زبان همچون پرچم و مرز، بخشی از هویت یک کشور و تمدن است. ما از دیرباز به زبان و ادبیات خودمان افتخار کرده‌ایم و به خوبی با شاهکارهای کلاسیک و معاصر آن آشنا هستیم اما به راستی چند نفرمان کتاب حافظ یا سعدی را به صورت کامل مطالعه کرده‌ایم؟ میزان توجه ما به مطالعه بخشی از دغدغه‌های فعالان فرهنگی کشورمان است. امروزه برخی از کارشناسان معتقدند که زبان و ادبیات فارسی به شکل‌های مختلف تهدید می‌شود. به همین دلیل دفتر حفظ و اشاعه زبان فارسی به فکر برگزاری جلسات آسیب‌شناسی زبان و ادبیات فارسی افتاده است.
نشست «نگاهی به آسیب‌های زبان فارسی» روز یکشنبه ۲۳ آبان سال جاری با حضور مهدی صالحی، دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی در سالن طاهره صفارزاده واقع در حوزه هنری برگزار شد. صالحی در این نشست گفت: پیامبر اسلام (ص) در زمان حیاتش از خداوند خواست زبانش باز و گویا شود پس اولین برنامه‌ریز زبان، خدواند است.
وی افزود: پروردگار به مومنان دستور داده است که به پیامبر نگویید: «راعنا». وقتی پیامبر اسلام آیه‌ای را بازخوانی می‌کرد مسلمانان از او می‌خواستند آرام‌تر صحبت کند تا راحت‌تر مفهوم آیات را درک کنند. یهودیان معنای دیگری را از کلمه «راعنا» درمی‌یافتند. آنها تصور می‌کردند که مسلمانان به حضرت محمد (ص) می‌گویند چوپان ما باش. ندا آمد که به جای کلمه «راعنا» از کلمه «انظرنا» استفاده کنید. همین سنت در زمان حکومت امیرالمومنین (ع) ادامه پیدا می‌کند. اولین مطلبی که به نقل از حضرت علی (ع) منتشر شده، این است که تمام امرای حکومت اسلامی پیش از نوشتن نامه‌هایشان، نوک قلمشان را تیز کنند و در زمان نگارش فاصله بین سطرها را کم کنند و مطلب مورد نظرشان را خلاصه کنند زیرا قرار بر این بود که هر روز از گوشه گوشه امارت اسلامی یک نامه به کوفه بیاید و اگر این نامه‌ها به صورت مفصل در قالب خطوطی که فاصله معمول داشتند، نوشته می‌شدند، کوفه مملو از کاغذ می‌شد و به احتمال زیاد چنین شرایطی برای محیط زیست هم آسیب‌زا بود. امام زمان (عج) نیز در زمان غیبتشان بنابر تحقیقات برخی از پژوهشگران غربی نزدیک به ۴۰۰ مورد سیاستگذاری در حوزه‌های مختلف کرده‌اند. ایشان به یکی از صحابی معروفشان فرمودند زبان عربی اسم است و حرف است و فعل است و.....
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی بیان کرد: یکی از اصول رهبری این است که امام اصول را می‌گفت و از اصحابش می‌خواست که شاخ و برگ آن اصول را پیدا کنند. امام زمان با طرح مسئله اجزای تشکیل‌دهنده زبان عربی از اصحابشان می خواستند که حقیقت را دریابند. ایشان با این کارشان گامی در جهت تشکیل یک تمدن اسلامی برداشتند. قرار بود این تمدن زبانی داشته باشد و با آن زبان حرف بزند، بنویسد و دینداری و رشد کند.
وی افزود: عنوانی که برای نشست امروز ما انتخاب شده است، دو معنا دارد. ما با توجه به این عنوان از یک طرف به آسیب‌دیدگی زبان فارسی و از طرف دیگر به آسیب‌زنندگی زبان فارسی فکر می‌کنیم، البته هر دوی این برداشت‌ها درست است زیرا ما برخی مواقع به بهانه زبان فارسی به خودمان آسیب زده‌ایم و از آن خبر نداریم. وظیفه دینی ما است که درباره مسائل مربوط به زبان فکر، برنامه‌ریزی و تلاش کنیم اما انجام این کار به کمی تامل نیاز دارد.
صالحی اضافه کرد: بعضی از استادان زبان و ادبیات فارسی اصلاً قائل نیستند که زبان فارسی آسیبی دیده یا می‌بیند. آنها به وضوح می‌گویند هیچ خطری زبان فارسی را تهدید نمی‌کند زیرا این زبان در برابر مغول‌ها و عرب‌ها ایستاده است و از پس همه برمی‌آید. گویا این افراد در قرون چهارم یا هفتم هجری زندگی می‌کنند و اصلاً از وجود تکنولوژی‌هایی چون موبایل و فضای مجازی خبر ندارند و نمی‌دانند رویکردهای جهانی‌سازی به دنبال محو کردن زبان ما و اضمحلال تمدنمان هستند. این در صورتی است که طی ۴۰۰ سال گذشته نزدیک به ۴هزار زبان در سطح جهان از بین رفته‌اند. ممکن است سنگ‌نوشته‌هایی از آن زبان‌ها باقی مانده باشد، اما وقتی کسی نباشد که این سنگ‌نوشته‌ها را بخواند، آنها به چه درد می‌خورند؟ در اصل استعمارگرانی که می‌خواستند از قوم‌های مختلف به عنوان نیروی انسانی استفاده کنند، تلاش کردند که با هدف برقراری ارتباط راحت، زبان آن قوم‌ها را تضعیف کنند و در مراحل بعد زبان و خط رسمیشان را عوض کنند.
وی ادامه داد: برخی از کارشناسان معتقدند که ورود کلمات بیگانه به ساختار زبان فارسی مهم ترین آسیب وارد شده به زبان ماست. آنها همه آسیب‌های زبان را به ورود واژگان بیگانه منحصر کرده‌اند. این در صورتی است که اگر راه بر ورود واژگان بیگانه به زبان فارسی بسته شود، اما مردم بلد نباشند دو شعر حفظ کنند و کتاب بخوانند، چیزی عوض نمی‌شود. ما الآن پنج هزار منظومه شیعی داریم که اگر مطرح شوند، تاریخ ادبیاتمان تغییر می کند و افتخار ما این است که در حال تصحیح نسخ غنی‌مان هستیم.
شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی از چه چیزی پاسداری می‌کند؟
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی بخش دیگری از سخنان خود را به ضرورت مراقبت از زبان فارسی اختصاص داد و گفت: برخی از کارشناسان نیز با نگاهی عمیق‌تر به این نتیجه رسیده‌اند که ساختار زبان فارسی نیاز به مراقبت دارد، زیرا ویژگی منحصر به فرد زبان ما به حساب می‌آید. برخی دیگر با دست کم گرفتن زبانشان آن را چنان تضعیف می‌کنند که جوانان ترجیح می‌دهند به مرور زمان سایر زبان‌های جهان را برای خودشان انتخاب کنند.
وی گفت: هم اکنون ما تا ۹۵ درصد از طریق ترجمه محتوا تولید می‌کنیم. یک دانشجوی ترجمه، سه واحد درس فارسی عمومی می‌خواند. فارسی عمومی دانشگاه، ادامه درس فارسی چهارم دبستان است و آموزشی برای حفظ ساختار زبانمان به ما نمی‌دهد.
صالحی ادامه داد: هم اکنون تعدادی از ما حتی نمی‌توانیم یک نامه اداری را بنویسیم. پیش از این گروهی از ویراستاران یکی از نامه‌های اداری اعضای شورای پاسداشت زبان فارسی را ویرایش کردند و متوجه شدند که متن این نامه اشکالات ویرایشی زیادی دارد بنابراین به این فکر افتادند که به راستی اعضای شورای مذکور از چه چیزی پاسداری می‌کنند.
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی گفت: جامعه ما در گذشته اشعاری داشت که امروز آنها را ندارد. اقشار مختلف جامعه ما امروزه ترانه‌های بند تنبانی را به خاطر سپرده‌اند که همراه با موسیقی‌های زیرزمینی منتشر شده است. زمانی که ما موسیقی اصیل را به کنار گذاشتیم کسی به فکر نبود که وقتی جنس اصیل کنار گذاشته شود، جنس بنجل جایگزین آن می‌شود.
حواس ما به موجودی به نام زبان نیست
صالحی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به عدم توجه ایرانیان به مقوله زبان گفت: دست کم پانزده سال است که من شاهد این انحطاط هستم و در این مدت کلاس انشا به دلایل نامعلوم تعطیل شد. کلاس انشایی که قرار بود به ما بیاموزد که جهان را از نگاه خودمان ببینیم و روایت کنیم.
وی ادامه داد: در سال‌های اخیر تصمیم گرفتند مطالب کتاب‌های درسی را ایدئولوژیک کنند. بعدها گفتند روحانیون می‌توانند بیایند و زبان و ادبیات فارسی تدریس کنند. به راستی این تصمیم با چه مجوزی گرفته شد؟ آیا انجمن شاعران و فرهنگستان زبان و ادب فارسی نباید در مقابل آن موضع بگیرند؟
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی بیان کرد: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی سال‌ها پیش دستورالعمل خط را ابلاغ کرد. آموزش و پرورش گفت: ما تلاش می‌کنیم آموزش زبان فارسی را تسهیل کنیم. وزارت آموزش و پرورش هنوز وزیر ندارد، اما اعلام کرده است که زبان‌های فرانسه و آلمانی را به دبیرستان‌ها می‌برد البته ما با این تصمیم مشکل نداریم اما بهتر است ابتدا به زبان خودمان توجه بکنیم.
صالحی همچنین با اشاره به این نکته که به هیچ عنوان توجهی به مقوله زبان نداریم گفت: خطر این است که اصلاً حواس ما به موجودی به اسم زبان نیست و هیچ فک، ایده و برنامه‌ای برای آن نداریم. البته نگار داوری اردکانی دو کتاب با موضوع برنامه‌ریزی زبانی نوشته است. ما جامعه‌شناسی زبان هم نداریم اما هر جامعه‌ای با زبانش فهمیده می‌شود.
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی تأکید کرد: ما برنامه‌ریزی و سیاستگذاری برای مراقبت و پاسداری از زبان فارسی نداریم اما رقیبمان سیاستگذاری و برنامه‌ریزی دارد. او به دنبال تغییر خط در ایران بود و هنوز هم درصدد آن است. این بلایی است که بر سر کشور ترکیه آمده است. بنابراین ما به دفعات از مدیران سازمان‌ها و نهادها و تولیدکنندگان آثار سینمایی تلویزیونی و سینمایی خواستیم که دستیار و ناظر مشرف بر زبان و ادبیات فارسی داشته باشند. من بارها به مدیران صدا و سیما گفتم بهتر است در بدنه این سازمان کارگروهی با هدف تحلیل زبانشناسی برنامه ها شکل بگیرد، اما آنها گفتند دوره‌های متعدد آموزش ویرایش برگزار کرده‌اند. این در صورتی که برگزاری دوره‌های ویرایشی در نهادها و سازمان‌ها مطالبه ما در دهه ۵۰ بود. شبکه‌های محلی با هدف تقویت گویش‌ها و زبان‌های محلی راه‌اندازی شدند اما هدفشان محقق نشد.
ما بر سر معیارسازی با زبان‌شناسان می‌جنگیم
صالحی گفت: زبان فارسی به مدت ۲۰۰۰ سال زبان جاده ابریشم بوده است و شرق‌شناسان نامور آن را زبانی میدانستند که قطعاً عالم‌گیر می‌شود.
وی بیان کرد: در زمان پهلوی اول افرادی چون فروغی، پروفسور حسابی و ملک‌الشعرای بهار اجازه نمی‌دادند که خط کشورمان تغییر کند. در زمان پهلوی دوم قرار بر این شد که خط فارسی عوض شود و تنها صدایی که درآمد از قم و از گلوی آیت‌الله بروجردی بود. او به محمدرضا پیغام داده بود که اگر خط فارسی را عوض کنید، کفن می‌پوشم و بیرون می‌آیم. مقام معظم رهبری نیز در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش زیادی برای پاسداری از زبان فارسی کردند. ایشان در پاراگراف اول افق ۱۴۰۴ زبان فارسی را زبان علم می‌دانند و شورای پاسداشت از زبان فارسی را در رسانه ملی تشکیل دادند زیرا میدانستند که اگر کلمه‌ای در برنامه‌های تلویزیونی نادرست بیان شود، دیگران نیز آن کلمه را اشتباه بیان می‌کنند.
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی افزود: دوستی تعریف می‌کرد روزی ضرغامی به دفترش در صدا و سیما آمد، همه معاون‌ها را جمع کرد و گفت از بیت رهبری می‌آیم و می‌خواهم بدانم «را» ی بعد از فعل چیست؟ از او پرسیدند چرا این سوال را می‌پرسید؟ او گفت: مقام معظم رهبری به من فرمودند شما نمی‌خواهید «را» ی بعد از فعل را از رسانه ملی بیرون بیندازید؟ تعدادی از افراد می‌گویند آن غلط است. نمی‌خواهید اخراجش کنید؟
صالحی گفت: شورای ویرایش با هدف معیارسازی برای زبان فارسی راه‌اندازی شد، اما ما در این کشور بر سر معیارسازی با زبان‌شناسان می جنگیم. معیارسازی جزو ساختارهای زبانشناسی است.
ما امروزه ویراستار داستان نداریم
وی ادامه سخنان خود را با ذکر خاطره‌ای به این شرح پی گرفت: در جلسه‌ای گفتم یکی از اهداف انجمن ویرایش و درست نویسی پاسداشت زبان فارسی است. استادی در همان جلسه گفت زبان فارسی پاسدار نمی‌خواهد، او باید از ما پاسداری کند.
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی ادامه داد: ما امروزه ویراستار داستان نداریم و گروهی از افراد اجازه نمی‌دهند که فردی در این زمینه کتاب بنویسد. این در صورتی است که همه نوبل گرفته‌های رشته ادبیات یک ویراستار توانا را در کنار خودشان داشتند.
صالحی بیان کرد: ما امروز با غلبه ادبیات مواجه هستیم و فکر می کنیم زبان فارسی فقط شعر است و حواسمان نیست که نشان‌شناسی و معناشناسی از زیرساخت‌های زبانشناسی هستند. در سال‌های اخیر فرهنگستان زبان فارسی گفت تلفن‌های همراه در صورتی مجوز ورود به کشورمان را دارند که زبان فارسی را پشتیبانی کنند و اگر چنین نمی شد الآن همه ما فینگلیش می‌نوشتیم. بعدها قیمت ارسال پیامک انگلیسی افزایش یافت و قیمت ارسال پیامک فارسی کم شد. اما برخلاف تصور ما کار در اینجا تمام نشد، زیرا امروزه زمانی که می‌خواهیم متنی را توسط صفحه کیبورد تلفن همراهمان تایپ کنیم، متوجه می‌شویم که گوشی کلماتی را بهمان پیشنهاد می‌دهد. این در صورتی است که در سال های اخیر در انگلستان پیشنهاد استفاده از کلمه ممنوع شده است زیرا دانش‌آموزان آن کشور مشقهایشان را در فضای ورد می‌نویسند و ورد در زمان تایپ، استفاده از کلماتی را به آنها پیشنهاد می‌دهد. این پیشنهادها باعث تضعیف توان کودکان در نوشتن می‌شود.
آشوب‌طلبی‌ها و جدایی‌طلبی های قومیتی بر مبنای زبان شکل می‌گیرند
صالحی راه اندازی غلط یار و ویراستیار را یک شوخی بزرگ دانست و گفت: ما غیرت زبانی نداریم. به همین خاطر اپل به راحتی توانست زبان فارسی را از روی گوشی‌هایش حذف کند. آنها با داشتن دادگان زبانی، نبض جامعه ما را در دستشان گرفته‌اند و با تحلیل پیام‌های رد و بدل شده در میان مردم، زبان را با امنیت و قدرت گره می‌زنند. کسی حواسش به این موضوع نیست. من به عنوان دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی به مدت ۵سال با ۵۰ نهاد حرف زدم و متوجه شدم شورای امنیت ملی حواسش به حرفهایی که در اینجا به شما گفتم، نیست. در چنین شرایطی یکباره به خودمان می‌آییم و متوجه می‌شویم در کردستان خط کردی لاتینی رواج پیدا می‌کند. این در صورتی است که آشوب‌طلبی‌ها و جدایی‌طلبی‌های قومیتی بر مبنای زبان شکل می‌گیرند.
وی ادامه داد: ما هنوز از برنامه‌ریزی دوره پهلوی اول ضربه می‌خوریم. در آن دوره بحث ملی‌گرایی مطرح شد، زبان فارسی به عنوان زبان رسمی کشور معرفی شد و زبان‌ها و گویش‌های محلی تضعیف شدند.
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی به اقدامات مثبت شورای عالی اطلاع‌رسانی در جهت پاسداشت زبان فارسی اشاره کرد و اظهار داشت: به یکباره متوجه شدیم که شورای عالی اطلاع‌رسانی منحل شده است. اگر می‌خواستند این شورا را منحل کنند، چرا آن را راه انداختند؟ چرا کسی به انحلال این نهادها اعتراض نمی‌کند؟
زبان، محور فرهنگ است
صالحی افزود: زبان فارسی ما در سطح بین‌المللی هم با مشکلات متعددی مواجه است. مسئولان روسیه به مسئولان سوریه گفته‌اند ما در ازای کمک به بازسازی کشورتان از شما می‌خواهیم زبان روسی را به عنوان دومین زبان رسمی کشورتان بشناسید. ما نیز در سوریه و عراق جنگیدیم اما به راستی چه کاری برای ترویج زبانمان کردیم؟ الآن ایران نمی‌تواند یک موسسه فرهنگی در عراق راه بیندازد.
وی گفت: زبان فارسی در هند، زبان دوم شده است، اما به جز برگزاری چند جلسه کار دیگری نکرده‌ایم. به راستی جبهه زبان فارسی در کجا فعال خواهد شد؟
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی بیان کرد: ما در زمینه آینده‌پژوهی برای زبان فارسی نیز کاری نکردیم. اگر در دهه ۷۰ به گزارش‌های آینده‌پژوهی توجه می‌کردیم، امروز می‌توانستیم گام‌های خوبی در راستای پاسداشت و ترویج زبان فارسی برداریم. هم اکنون نیز گزارش‌های آینده‌پژوهی تدوین و منتشر می‌شوند. زبان، محور فرهنگ است.
ساختار مدیریتی باید اصلاح شود
صالحی راهکار حل مشکلات زبان و ادبیات فارسی را کنار گذاشتن شیوه مدیریتی دهه ۴۰ دانست و گفت: ساختار مدیریتی باید اصلاح شود. نگاه مدیران به عالم باید عوض شود تا نگاهمان به زبان و ادبیات فارسی تغییر کند. ما در گام دوم باید وارد حوزه آموزش شویم. امروزه شعری پیدا نمی‌شود که الفبای فارسی را به بچه‌ها آموزش دهد.
نظر شما